O LUGAR ONDE ESTIVEN

Título: O lugar onde estou

Autor: Vicente Araguas

Editorial: Galaxia

Escribir crítica literaria sobre un libro de relatos supón sempre un compromiso non sempre doado de resolver. Ou un fala do conxunto e relatos ou os debulla un por un (sempre procurando fuxir do spoiler). Neste caso do libro de Vicente Araguas, sendo 22 relatos, a segunda opción levaríanos a que esta crónica libresca fose desproporcionadamente grande; e no primeiro obriga a un exercicio de síntese certamente grande. Nós escollemos a segunda posibilidade. Desa maneira enténdese mellor o título que puxemos a estas liñas, porque se cada relato supón un punto de destino narratatorial tamén é certo que deles marca tamén o lugar de onde parte o narrador. O lugar onde estivo, pois este evoluciona segundo se van pasando as follas, e dá unha imaxe, máis xeral e tamén máis concreta, do punto de partida narrador.

No caso concreto do libro do que estamos a falar, O lugar onde estou, prséntasenos un narrador que con moito desenfado e tamén moito saber contar nos vai ir relatando os diferentes enredos que compoñen o volume, que tanto poden representar unha pasaxe significativa no conxunto dunha(s) vida(s) como, a partir del dar conta des(s) vida(s). Sempre, como dicimos, facendo gala dunha praxe narrativa moi salientábel. Ou o que é o mesmo, quen le sábese acompañado en todo momento dun narrador moi experiente que quere deixar o mellor de si en cada páxina. Ademais amosando un desenfado, se queren tamén humor, que habelo  haino, que non conduce á banalazización do tema e enredo tratados senón que inclusive pode supoñer unha firme actitude de compromiso. Deste xeito, quen lea o libro pode estar segur@ de sentirse acompañado por un narrador ou narradora que con moita atención e vagar irá dando conta dos sucesivos enredos que se van ir presentado.

Na miña opinión isto é o máis definitorio que achamos neste volume de relatos, nunca excesivamente longos, sempre coa distancia exacta que determina un narrador ou narradora competente e áxil, pois sabe dotar a cada enredo dunha axilidade narrativa que non discute co contar vagaroso e desenfadado. O cal debemos considerar como o lugar de partida, ou un dos lugares de partida, desde o cal se nos vai narrar o conxunto do libro, conxunto que se vai ver caracterizado por ese punto de partida en cada relato, incluída algunha distopía que podería representar un grande obstáculo para o ton que xeneraliza o volume e do cal xa demos conta.

Este contar para a xente, este contar para que a xente o pase ben lendo, tamén ten o seu lado menos positivo, un tributo que se paga e non era necesario, mais parece que o ton desenfadado abriu as cancelas á aparición duns castelanismos con moi mala xustificación ou, simplemente, con ningunha. Aínda que no texto do relato hai un esforzo por xustificalo, refírome ao relato “Culo redondo”, a verdade é que non acaba de convencerme. E outro caso, absolutamente inxustificábel é o de “Briyí Bardó”, pois a lectura sería exactamente a mesma con “Brillí”. Menciono estes dous casos como os maís aparentes, emporiso no son os únicos.

Salvando esta carencia que vimos de comentar, do resto aí teñen un libro de relatos de lectura agradábel, desas que reconfortan, que ademais non esixe continuidade nas sesións lectoras, poden pousalo cando queiran e retomalo cando lles apeteza, na seguranza de que van atopar un contar fluído e desenfadado.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

VIRTUDES E FRAQUEZAS DO HOMO SAPIENS

Títuo: A mona de Schrödinger

Autor: Uxío Larvós

Editorial: Baía Edicións

A literatura, sobre todo a narrativa, sempre é un experimento sociolóxico cifrado nas palabras que conforman o enredo, en maior ou en menor medida e aínda que esteamos a falar de literatura de xénero. Esta novela de Uxío Larvós, vén demostralo outra vez. Partindo do concepto de transmigración a outros corpos, a unha bonoba (@s mon@s que máis se parecen a nós) falecida non se lle pode proporcionar o corpo doutra, como moito dunha especie similar e a que máis se lle parece (nun 98,4%) é a do homo sapiens sapiens. Acepta esta transmigración confiando en que ese 1,6% non vai supoñer grande diferenza, e equivócase. Acéptao malia ser unha bonoba agora circunscrita a o corpo dun homo  sapiens sapiens masculino. Ben, unamos a isto que segundo a física cuántica un electrón é unha partícula que pode estar simultaneamente en dous sitios á vez. Para demostralo aí está o paradoxo de Schrödinger, que consiste en, nunha caixa opaca, poñer nun canto un saquiño de electróns, un martelo conectado a un sensor de luz que rompería o  saco de activarse, e un rato tamén por alí; se se abre a caixa e o martelo activa os electróns, como estes poden estar en dous sitios á vez, o gato podería estar vivo e morto á vez.

Este é o punto de partida desde o cal Uxío Larvós nos vai contar o enredo da bonoba que agora está no corpo de Suso, e cuxa identidade asume. E faino en primeira persoa, coma unha especie de diario ou caderno de campaña, desde a voz da bonoba, que nos contará todo desde un espírito desenfadado e crítico á vez, a partir do diálogo que establece con quen le. Sen dúbida, este equlibrio narrador é o grande achado de Uxío Larvós nesta súa primeira novela. A quen le créalle un clima de confidencia no que se sente moi á vontade, e a partir do cal se poñen en solfa as contradicións e fraquezas do ser homo sapiens sapiens. Tamén algunha virtude. Porén é importate que se diga que este Suso receptor é un adolescente na beira da maioría de idade, mais suxeito a situacións de bullyng ou acoso escolar que trata de evitar como pode. Unha situación que se agrava ao pertencer el ao mundo rural de que tanto se burlan e abusan os urbanitas. Larvós non sitúa temporalmente o enredo, de xeito que esta contraposición (Versache, os urbanitas, e Ver Sacho os do mundo rural) é o único indicio de que dispoñemos para a localización temporaria; o cal importa ben pouco porque ese confrontamento dáse desde sempre e non ten visos de rematar.

Xa aquí, cómpre dicir que a situación persoal de Suso dá ao enredo un aquel de novela de formación que vai ser quen dirixa en adiante o relato. Non se entra de cheo no conflito xenérico (bonoba en corpo de humano masculino) mais si no do acoso escolar e no abuso urbanita sobre o rural. Todo porque Suso-bonoba e Xenaro (os dous membros de familias “desestruturadas” nas cales o alcohol condiciona a vida) descobren un tipo de píntega en perigo de extinción, xusto no lugar onde unha empresa urbanita deposita os entullos e sobrantes das súas obras sen miramento ningún. Isto vai operar que Xenaro se transforme e pase a actuar como unha persoa responsábel, tomando mesmo a iniciativa á hora de vingarse de Versache e o construtor en cuestión. Ben, en realidade trátase dunha píntega en extinción e tamén dunha caste de fentos que corre a mesma sorte.

O que sería mellorábel é a fraseoloxía, ás veces calco semántico do castelán, mais non deixa de ser un indicio de como se atopa hoxe a nosa narrativa. Porque, do resto, esta é unha novela que se le con agrado crítrico. Con agrado desde ese desenfado humorístico con que nos é contado o enredo. E crítico porque esa mesma voz evidencia  as fraquezas e contradicións dos sapiens-spiens.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asocición Galega da Crítica)

Título: Barroco

Autora: Antía Otero

Editorial: Apiario

Penso que existe, no común da xente, unha idea equivocada e inxusta do que significou o movemento barroquista na Historia da Arte e tamén na Historia da Literatura. É escoitar a palabra “barroco” e pensar no floreo caprichoso, ás veces supérfluo, como un tor de force a ver quen era capaz da ornamentación máis efectista aínda caendo na esaxeración. É así. É inxusto mais tamén lóxico. Lóxico porque esa exuberancia formal era unha forma de combater tanto o Renacentismo como o Clasicismo, era tal o afán para deixar atrás estes idearios que, certamente, se caeu no esaxero, niso do floreo polo floreo. Mais, ao seu carón, tamén é certo, e isto é moi importante para o que imos dicir, que se focalizaron escenas familiares, do cotián e tamén se cultivou o subxectivismo como fonte desa ornamentación recargada. Tamén é certo que existe a dualidade “barroco” para o movemento artístico puro e “barroquismo” para o que ten que ver co esaxero ornamental.

O Barroco de Antía Otero sitúase nesa querenza rupturista co clasiciamo e mesmo co racionalismo. En si, o poemario combina influencias pictóticas e musicais. Musicais porque xa de inicio o primeiro poema se titula “Obertura” e despois virá unha sinfonía de títulos que maiormente lembran a pintura, como as naturezas mortas, écfrase, vanitas, etc. Un momento crucial é o “Petimento” onde o pensamento abstracto remata por reconducir a voz poética á realidade do cotián. Posteriomente chega a primeira natureza morta (son 3) onde se caracteriza arte poética como efémera, volátil, “segmentos de dor e confianza”, “austeridade ingrávida”. O uso da palabra “austeridade” neste contexto barroco ten moita importancia porque se o barroco significa unha ruptura, a austeridade tamén dá entrada á ruptura dentro da ruptura. Por sinal, todas as escenas/estampas familiares que suceden representan unha escisión da poesía que se fixa nos momentos sublimes da existencia. Con toda razón, pois eses momentos familiares poden representar precisamente o sublime, pode que o sublime o  atopemos a carón de nós mesmos e non en quintaesencias e elucubracións que non empre están ao noso alcance vivencial. Despois virán temáticas dos ausentes, da eternidade e da importancia do  olor como rastro do que foi. E resulta significativo que as dúas “Apoteose” representen dúas escenas familiares. Que van seguidas de nove “Paisaxe histórica” que nos levan por diferentes escenarios, desde a nenez á idade adulta, desde a infancia ao solpor, volve reivindicar a estética do cotián a carón da mitiloxía clásica grega, mais todo ten a súa decadencia, mesmo nese sentimento de morriña de que nunca quixemos tanto aquilo que non coñecemos.

            A voz poética inclusive se esforza en pintarnos con palabras cadros barrocos, mais, quéirase ou non, sempre a “actualidade” ou “realidade” remata por re-aparecer outra volta. O familiar, malia os seus misterios, que sempre os hai, cabe dentro do  positivo, como moito dentro do conflito non traumático. No entanto a realidade xa é outra cousa. Na “Éxtase II” conclúese:

vimos dun territorio devastado que miramos arder

mentres poetizabamos o lume

Mellor definición do que sucede, hoxe por hoxe, nas letras galegas, imposíbel. Velaí o vértice da ruptura, o camiño que non podemos volver percorrer por inútil e pernicioso. Oxalá que este poemario rupturista, deste poemario que preconiza a ruptura como forma de resitencia, de existencia, remate como o seu derradeiro verso “a onda expansiva dun río”.

Antía Otero déixanos, neste Barroco, o aviso de que ollemos máis ao noso carón, o cotián, de que teñamos a suficiente decisión para rachar coa devastación que nos consome. E quen avisa…

ASDO.: Xosé M. Eyré  (membro da Asociaión Galega da Crítica)

EXPERIENCIA GOZOSA

Título: Nada do outro mundo

Autor: Ramón Caride Ogando

Editorial Aira

Autorías que se decidan a dar nova vida a publicacións de difícil acceso son doadas de atopar en calquera xénero. Autorías que se decidan a facer unha autoantoloxía de relatos breves xa son fabas moi contadas, e se aínda por riba esa autoría conta co prestixio e dilatada obra de Ramón Caride, faremos ben en non perder o tempo. Iso, en si, xa é unha grande noticia, no entanto, ademais incide directamente niso que se vén chamando autoficción, ficción realista ou como vostedes queiran.

Nada do outro mundo presenta quince relatos que resumen a experiencia de Ramón Caride na distancia curta, desde o iniciático Os ollos da noite (1990), até “Dark dentro”, relato inédito co que se pecha o volume. Polo medio hai discursos extractos de Crónica de sucesos (1993, que no corpo do libro e no índice ten títulos distintos), Lumefrío (1994), Fendas no tempo (1995), Negros espellos (2001), Boca da noite (2003), Dedre (2004), Exogamia 0.3 (2011), Endogamia 0.2 (2013), Flash-Black (2014), Liquidación de existencias (2016), Singamia 1.1 (2019), Historias (in)certas (2020) e A velocidade crítica (2021), ademais do inédito xa mentado. É dicir, supón un percorrido histórico-evolutivo pola obra dun dos máis senlleiros relatistas galegos como é Ramón Caride, os seus títulos de ralatos nunca pasan despercibidos e sempre contan e contaron con bo suceso lector e crítico. Cómpre sinalar a inclusión nesta autoantoloxía para adultos da triloxía “Aktual” (Exogamia, Endogamia e Singamia) que inicialmente foi édita en colección infanto-xuvenil e que nós xa avisaramos no seu momento que presentaban unha lectura adulta moi necesaria. Pois ben, pasado o tempo, esta triloxía non perdeu absolutamente ningunha actualidade e seguen sendo lecturas imprescindíbeis. Só fica fóra desta autoantoloxía Escáner, de 2002.

A este respecto premítasenos un alto no camiño. Desde ben cedo Caride foi tido como o introductor da ficción científica na narrativa galega (xa había antecedentes, aínda que non con tanta calidade e decisión) desde Soños eléctricos (1992, Premio Blanco Amor), sona que despois se incrementaría coa saga de Said e Sheila. A ficción científica supón presentarnos/avisarnos dun futuro que aínda non existe mais que quen le pode prever dalgunha maneira máis ou menos clara. Pois ben, na triloxía “Aktual”, Caride é quen de presentarnos o presente, o que é, como se fora unha distopía que dea para imaxinar un futuro posíbel, de aí o abalo na conciencia lectora, e de aí tamén que esta triloxía sexa unha das máis interesantes que se teñen publicado en galego. A correlación pasado-presente-futuro, sempre movediza, Ramón Caride ten a habilidade de facela extremadamente fluída entre os seus membros, e en calquera dirección.

Os relatos, desde os cales se pode seguir a evolución narrativa de Ramón Caride ( e estamos falando dun dos mellores narradores en galego) desde os comezos deica a actualidade, pois o relato que pon cabo ao volume ten un enredo que conecta directamente coa pandemia da coviv-19 que tanto nos influíu mental e fisicamente. Alén diso, cada relato vai seguido dun comentario do alter-ego de Caride: Darío Gancedo, músico para o cal se fabula unha biografía con fotografía incluída: Os comentarios de Darío Gancedo, ninguén coñece mellor o autor que este músico, deslócannos para unha atmosfera que se axeita ao desenfado, onde caben mesmo a retranca e o humor dunha conversa que cando se produce entra nos parámetros da oralidade e o cotián, polo que a lectura gaña en entretemento, por se non fora pouca a dos relatos, e dálle ao conxunto un ar de antoloxía novelada que é moi de agradecer.

Agora, volvamos á autoficción, porque, como vimos, o libro insírese claramente nesa moda ou tradición. Se Ramón Caride opta pola fabulación, e con excelente resultado, en lugar dunha exposición realista ou naturalista da súa evolución temática e formal, está tomando parte activa nesta polémica e, na nosa opinión, esvarar cara ao realismo puro non faría máis literario o volume, máis ben, pola contra, este sería menor. Dunha maneira ou  doutra, o que finalmente importa é a verosemellanza, e non cabe dúbida de que esta pode ser máis grande e plausíbel na fabulación que na exposición documentalista, burócrata ou secretarista do acontecido.

En conclusión, a reprodución do real é necesaria mais non nos fai máis ricos. A riqueza literaria é patrimonio da fabulación, con maior ou menor baseamento no real. Caride demóstrao, porque do contrario non poderían existir todas as distopías ás que é tan afecto.

O título, Nada do outro mundo, explícase porque é un autoantoloxía, mais si é unha experiencia ben gozosa a súa lectura.

ASDO.: Xosé M. Eyré

RECENDOS DOS 80 COMPOSTELÁNS

Título: Trávelin

Autor: Antonio Piñeiro

Editorial: Xerais

Ultimamente, con certa frecuencia, adoito partir dos títulos para describir o contido dos libros, e non vai ser esta unha excepción pois, aínda que non o pareza de primeiras, o título responde exactamente ao que é o libro…se o entendemos en plural ou que ese único trávelin sexa múltiple e opere en distintos escenarios, de aí que titulara estas palabras en plural. En realidade, esta novela, XXVII Premio Lueiro Rey de novela curta, o tal trávelin que todos coñecemos como un movemento de camára, cara atrás ou cara adiante, nunca estático, a partir dos cales se nos describen certos lugares, certos escenarios, en realidade ese trávelin conta con dúas personaxes como obxectivo central, seguindo os seus movementos opera, e cando non así dáse por suposta existencia dese trávelin. Esas dúas personaxes son un xornalista e un policial, como se desta amaneira se quixera homenaxear unha das noveas icónicas dos 80: Crime en Compostela, de Carlos G. Reigosa. Homenaxe ou coincidencia, porque do resto son dous discursos ben diferentes, mentres no de Reigosa hai unha trama criminal que descubrir, nesta Trávelin de Antonio Piñeiro tal trama non é que non exista, de feito o disucrso remata comeza e remata con ela, porén está máis, completamente, en segundo  plano, é a escusa para que o trávelin poida entrar e saír de determinados ambientes vinculados a actividades á marxe da lei, fundamentalmente cosumo de drogas e algo do seu tráfico a pequena escala, non máis.

Deste xeito, o enredo componse de pequenos capítulos que rememoran algúns dos locais de ocio estudantil nocturno máis emblemáticos dos anos 80 do pasado século, os anos da chamada Movida, que, se ben resulta común afirmar que foi viguesa, tivo en Compostela unha manifestación moito máis democrática e plena cá viguesa, por un simple feito: a viguesa era en garaxes e outros locais alternativos nos que facía festa a mocidade ben, na compostelá os alumnos  e alumnas de colexios privados dependían d@s máis humildes que vivían en pisos e así poder evitar a hora de peche dos selectos centros onde moraban. Mais volvamos á novela, nas súas páxinas atopamos o Número K, o Dúplex, Fuco Lois, Papa Upa, Clangor. Galeón, a Ofisina. Tobogán, onde a xente bebía Jack Daniel¨s e fumaba Winston (con ou sen adulterar), na LIberty, a Bolera….o travleling segue os movementos desa mocidade que apura os minutos da vida como se a única finalidade desta fora poñerse para que todo fora de película. Cómpre dcir que, na nosa opinión, hai un certo abuso deses ambientes de desfase, aínda que se trata de evitar, para sermos xustos, todo vén condicionado pola presenza do fío condutor policial-xornalístico. A Compostela dos 80 era moito máis rica en ambientes e lugares, quen lea poderá botar de menos o Dado-Dadá, o ambiente previo de taceo pola Raíña e outros que, 40 anos despois, xa son pura lembranza.

Para acentuar ou complementar esta cineflia nostálxica, Trávelin tamén está atenta a personaxes icónicas da tv. (Jesús Hermida) e tamén aos propios escenenarios onde se proxectaban filmes ou personaxes populares para a mocidade (Leiff Garret). Malia o enredo policial-xornalístico ser só escusa para o movemento de trávelin, hai que dicir que nesta novela curta (na catalogación xenérica do discurso non imos entrar, toda vez que as fronteiras nunca foron tan difusas, hoxe mesmo se falaría de discurso negro) conséguese emocionar a quen vivira aqueles anos 80 onde aínda pairaba certo ar de esperanza social. E hai que dicir tamén que o autor non escribe só por escribir escudado na nostalxia, regala páxinas literariamente brillantes a quen se sinta seducido por este tipo de temática.

ASD.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociaición Galega da Crítica)

ILLAS, PERSOAS

Título: Illas remotas

Autor: Ignacio Vidal Portabales

A xente, cando ten que explicar a experiencia humana que é vivir, bota man de símiles e símbolos que, en principio, nos fagan máis intelixíbel, máis doado de entender, o caos que significa ir pasando as follas do almanaque a sabendas de que con cada folla se foi outra oportunidade de expresarnos, sermos nós nas nosas potencialidades e atopar a cousa/causa que explica a nosa presenza neste mundo. En moitas ocasións, cando se supervalora o eu, aparece o símbolo da “illa”, aínda máis se esa illa é remota e polo tatnto un eu de difícil acceso. Be, disimulen. Non é este o caso. Estas illas remotas de que lles estou escribindo, si son persoas, mais se son remotas non é polo difícl acceso á súa personalidade, senón porque esas illas comezan sendo dúas cativas, dúas irmás, que, polas cousas que ten a vida e nas que non imos inistir, se vén fóra do seu hábitat natural, nada menos que se atopan en Bogotá, en Colombia. Con este enredo, a novela prestábase para discurso de formación, e, en parte, é discurso de formación, o discurso de dúas cativas que teñen que sobrevivir nun medio estraño, con algunha mais pouca colaboración adulta.

A dicir verdade, unha das mellores cousas da novela é caracterización das dúas cativas, esas personalidades que se saben diferentes mais tamén saben ser complementares, entenderse mutuamente e axudarse; claro está, no que isto sexan capaces de facer dúas cativas, que, por certo, é bastante máis do que @s adult@ agardan ou prevén. A este respecto, o mundo adulto que acompaña as cativas ( a veciña, o pai, como máis salientábeis) o mellor que poden facer é deixárenas soas, cousa que acontece con relativa frecuencia. Ao seu carón hai outra personaxe moi suxestiva: Juan Camilo. Juan Camilo, un cativo que vive nas rúas de Bogotá, un buscavidas que sabe manexarse no confuso mundo das rúas colombianas o suficientemente como para comer, asegurar un mínimo de cartos, e vivir. Como as cativas case non saben nada do exterior do departamento en que viven, Juan Camilo exerce como o seu mentor. Vistas así as cousas estariamos perante unha posíbel revisión dickensiana de dúas pequenas desafortundas, mais non están os tempos para que ningún bondadoso prócer tome a súa educación como obxectivo vital á hora de demostrar que son seres humanos coma calquera. Mais non, Ignacio Vidal Portabales, o autor desta premiada (actual García Barros) Illas remotas, non pretende que a novela se asimile a ningunha (porque hai outros referentes) dos chamados discursos LIX. Finalizada a primeira parte, da que falamos deica gora, verémolo.

Porque sas cativas, esas dúas illas alá no mundo remoto, tamén poden ter o seu correlato aquí, entre nós. E acontece. E cando acontece o menos é o vínculo que una esas dúas cativas que por forza viven en Bogotá, con outras muller, outras illas, que viven aquí, entre nós. Seguramente quen lea procurará eses vínculos, tendemos a facer cousas así cando lemos. Porén, o importante son esas dúas mulleres, esas dúas illas que, malia todo, saben entenderse, saben cooperar, ou cunha fin única ou como método de axudar a outra. Precisamente os diálogos que se establecen entre as dúas mulleres son do mellor da novela, áxiles, consecuentes con cada personalidade, benintencionados sen deixar de ser críticos, proactivos.

O demais, ata que punto as persoas podemos ser illas remotas en certa conexión, iso quen o estableza debe ser quen lea

ASDO.: Xosé M Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

CLARICE LISPECTOR, VISTA PARCIAL A OLLOS DA FIOLOSOFÍA ACTUAL

Título: Clarice Lispector: intuicións ontolóxicas

Autora: Rebeca Baceiredo

Editorial: Eusenio?

Cando souben da existencia deste título de Rebeca Baceiredo, a ansia reloucábame de contentamento. Unha das autorías por min máis admirada, Clarice Lispector, ía ser visitada por unha das autoras actuais que máis respeto e cuxa obra sigo cun crecente interese pois tratáse dunha escitora que, desde a fiolosofía, a meu xuízo mellor escrebe para o grande públido, Rebeca Baceiredo. Desde entón foron pasando os días, as semanas e os meses, e o que eu agardaba para principios de outono chegaría ás miñas con certo atraso, acasos así son frecuentes. Quero con isto significar a inmensa cuiriosidade que esta publicación de Rebeca Beceiredo operaba en min. Porque unha curiosidade semellante tamén debe se producir en calquera que lea e coñeza minimamente a obra de Clarice Lispector, autora que exerce un magnetismo sobre min que eu proucuro non disimular, nin sequera o calo, porque sei que esa palabra, “magnetismo” tamén explica a paixón que outras persoas que len senten á hora de ler a Clarice. E xa non só por iso, senón que, na miña opinión, a propia Clarice era consciente diso e tamén de que ela escribía para un público adulto e de clase social alta (disto estou moi seguro) mais non esqueceu nunca as súas humildes orixes senón que desde elas obrigaba á reflexión lectora. Hai, aínda, outra razón: como ía focalizar Rebeca Baceiredo a obra dunha autora como Clarice, fondamente transgresora e sempre contraditoria?

Que a obra de Clarice fora revisitada baixo os ollos da filosofía actual non me estrañaba nadiña, sabedor de que xa  no seu primeiro romance (Perto do Coração Salvagem, 1943) foi detectada influencia de Sartre e, tamén, en menor medida de Simone de Beauvoir. Ela, posteriormente negaría que tivera lido a Sartre, mais iso é o de menos, porque o innegábel é a presencia de existencialismo na obra de Clarice. Así pois era no “espírito de contradicción” onde reacaía, en maior medida, como sería focalizada a obra dunha autora tan díscola e difícil de apreixar. A segunda parte do título, “Intuicións ontolóxicas” parecía sinalar un camiño, o da intuición, que explicaba xustamente por que Clarice é unha unha autora tan contraditoria. Volveremos sobre isto.

Cando tiven o libro de Rebeca Baceiredo na miña man, a curisidade que sentía era tal que de inmediato me obrigou a ollar se era atendida a súa obra en conxunto (por sinal, os romances para adultos) ou só en parte. A resposta é que son tidos en conta os romances A Maçã no Escuro (1961),  A Paixão Segundo G.H. (1964), Uma Aprendizagem ou o Livro dos Prazeres (1969), Água Viva (1973), Um Sopro de Vida (1978) e as crónicas de A Descoberta do Mundo (1984). É dicir, máis da metade dos romances son atendidos, e unha das súas colectáneas de crónicas, non a completa Todas as Crônicas (Marina Colasanti, Pedro Karp, Larissa Vaz, 2018) pois seguramente non era coñecida por Rebeca Baceiredo. Non había queixa en canto ao número, era considerábel e as crónicas estaban presentes, saliento o das crónicas porque é onde mellor se pode ver o seu espírito contraditorio. Tamén acrecentaba a miña curiosidade o saber como sería visitada a súa obra, se se daría unha imaxe uniforme dela (coas dificultades que iso ten nunha persoa que foi sempre pura contradición), se cadra libro tería unha personalidade dentro dese caos, ou como sería a cousa. Estas dúas posibilidades logo se esvaeceron en min, toda vez que comecei a ler xa vin que non había nin sequera unha mínima introdución á súa obra (de xeito que que quen lea o libro non tería nin pequena idea desa súa característica contraditoria) nin da obra en conxunto nin de cada obra en particular. A forma de traer a súa obra ao discurso filosófico é desde citas (descontextualizadas) das obras de Clarice. Isto decepcionoume, porque a Lispector non é precisamente coñecida na Galiza, de xeito que esa introdución era máis necesaria que nunca. Porén máis me había decepcionar o feito de que as abondosas citas das obras mentadas aparecen sempre traducidas para galego; esas traducións son absolutamente desnecesarias, nin a lingua de Clarice é tan difícil que se fagan imprescindíbeis nin o galego tan estraño ao portugués que demande tradución. Outra mágoa ben grande.

Deste xeito, o libro de Rebeca Baceiredo que comentamos perde unha grande oportunidade para presentarnos a obra de Clarice a un público como  galego que tanto a ignora. E non só iso, tamén o achegamento á súa obra se ve deficiente, sendo achegamentos puntuais só desde cada cita. Isto é: a obra de Clarice preséntase como testemuña ou “a propósito” a partir do cal se manifesta o discurso da filosofía ontolóxica actual. Tal aggiornamento da inmortal novelística da Lispector, desde o punto de vista filosófico, ha ter un lugar salientábel dentro dos diferentes análises a que esta foi sometida, ese será o contrinbuto (xa é) que desde o galego se faga (fai) á hora de entender tanto as súas novelas como as súas crónicas. E isto é así malia a pura contradición que é Clarice. Escoller unha pasaxe para sobre el alicerzar o pensamento ontolóxico sempre é terribelmente arriscado porque nunca poderemos dicir que tal afirmación en tal romance ou crónica non teña expresión do seu contrario noutra.

Aliás, aínda hai outra cousa a comentar, que fomos dilatando e agora é o momento axeitado para non deixar pasar. Como dixemos, Clarice escribe sendo consciente de que o facía para xente de clase social acomodada e é tamén moi consciente de que ela é filla da emigarción. Se quer, desde aí resulta mellor entendíbel o seu “espírito contraditorio”, como unha forma ou fórmula desde a cal quen le se ve na obriga de realizar exercicios de razoamento, cousa sempre pouco cómoda para a clase social máis acomodada. Non é só que Clarice Lispector sexa imposíbel encadrala dentro dun discurso “habitual” para a súa novelística, cada chegada a cada razoamento exposto sempre é nova porque ela nunca deixou ser definida de maneira clara; esta rebeldía, que podemos adxectivar como romántica no máis puro sentido do romanticismo de supervaloración do ego, máis que carpichosa é puramente vital (o certo é que a mesma Clarice sufría os seus efectos) pois responde á necesidade de que cada persoa sexa atendida e entendida sempre desde múltiples puntos de vista. Era  a forma en que Clarice celebraba a vida, a vida e o propósito da vida como ese milagre que se manifestaba a partir do mundo máis familiar, a partir do mundo da cotidianeidade, pois o cotián non por ser cotián é menos importante, todo o contrario. E tamén era unha forma de obrigar a reflexionar a quen lía (xa vimos o consciente que era de quen a lía), unha “pequena vinganza”, se me permiten a expresión, da clase traballadora.

Así as cousas, a obra de Clarice ollada por Reberca Baceiredo serve como pretexto para o discurso filosófico centardo na ontolxía, e como aviso para que outras olladas deste estilo se poidan dar sobre a obra de Lispector independentemente da súa xinea filosófica…

ASDO.: Xosé M. Eyré (membro da Asociación Galega da Crítica)                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

RELATOS DA CARNE DE ALMA

Título: Días de intemperie

Autor: Antón Riveiro Coello

Editorial: Galaxia

Aló polo final da década dos 80 ( e primeiros 90) do século pasado, cando comezaba a escribir crítica literaria, sentíame fascinado por ser testemuña de como a narrativa galega ía medrando e diversificándose, é un luxo ao alcance de pouca xente. Paralelamente tamén me ía decatando de que iso podía observalo tamén nas propias autorías, segundo se manifestaba con cada novo título que publicaban; tamén é un luxo, posíbel noutras literaturas requiriría unha especialización individual moi difícil de cadrar coa visión dicaronicamente colectiva…mais aquí entendía que podía ser posíbel. Entre as autorías novas que chamaron con forza a miña atención hainas que, infortunadamente, xa desapareceron (caso, por sinal, de Darío X. Cabana) ou simplemente cesaron a súa actividade (Xosé Miranda, entre outros) mais é Antón Riveiro Coello das que aínda seguen operantes e funcionais e me permiten voltar a vista atrás no afán de unificar ou comprender os fíos que tecen o seu corpus literario. Riveiro Coello chamou a miña atención. Ao longo de todos estes anos deica hoxe, son case 30 no total, fun comprobando como se convertía nun dos nomes fundamentais da literatura, especificamente narrativa, galega. Aínda que son escéptico en canto ao significado e valor dos premios literarios, nesta emposta adoita contrastante útil da valía que nas nosas letras o seu nome. Citalos todos ocuparía moito espazo e tempo para chegar á conclusión que xa lles adiantei, en todo caso queden con que o seu é un dos nomes fundamentais da literatura galega actual e en que a súa obra como un narrador competente en grao sumo, independentemente da extensión en que se exteriorice pois en todas ten demostrado a súa mestría, desde o micronarrativa (Á sombra dos bonsais, 2017) á novela de máis 700 páxinas (Laura no deserto, 2011) os moitos lectores que ten coñecen e recoñecen ( e este si é un verdadeiro premio) a súa mestría narrativa como xa un clásico en vida.

                Días e intemperie é un libro de relatos, se cadra estráñalles tanta grandilocuencia para un libro de relatos, sabendo que os libros de relatos son unha fórmula, moitas veces, para regalar nova vida a textos que xa viron a luz con anterioridade mais que agora son de difícil acceso. Ë certo que é unha práctica habitual, non de hoxe, de sempre. Porén a narrativa curta é onde se exercitan as grandes autorías da extensión longa (e malo, moi malo, cando non é así), ademais de ser lugar a onde volven cando procuran experimentar ou simplemente unha expresión máis próxima da súa sentimentalidade. Pois tamén por iso, por seren relatos, merecen a máis alta das atencións posíbeis, xa que moitas veces hai máis literatura nun relato de 20 páxinas ca nunha novela de máis de 400 páxinas, e diso non temos a menor dúbida.

                Días de intemperie é un libro de relatos onde Antón Riveiro Coello furga, cachea, apalpa na humanidade das xentes expostas á circunstancia máis traumática imaxinábel, a guerra, esa guerra en que se ven envoltos e partícipes sen o pediren, que ateñen que sufrir (por son quen sofre en lugar de quen a declarou e dunhas ideas que tampouco teñen por que partillar) na freba das súas carnes, das súas fames, das súas vidas arriscadas, das vidas truncadas en beneficio doutros. Seguramente haberás quen pense que todos podemos imaxinar as atrocidades que se poden imaxinar nelas. Pois non, non, non o poden imaxinar, non o poden nin imaxinar a menos que lean este libro de relatos, só con un abonda, se me dan a escoller diríalles o derradeiro, mais se teñen o libro na man non poderán deixar de ler os restantes. E tampouco, tampouco eu lles vou adiantar nada dobre a particularidade de cada un dos nove enredos con que conta o volume. Só lles direi que a infancia ten un protagonismo salientábel, mais tamén a muller, de feito comeza coa muller e remata coa infancia, coa nenez. Só lles direi que a súa lectura sacode as lapelas da conciencia coa violencia da necesidade urxente de reformular o que entendemos como humanidade e se manifesta nestas empostas crueis, nestas empostas de crualdade in-imaxinábel.

                Días de intemperie é tamén un libro de relatos no cal Antón Riveiro Coello furga, cachea, apalpa  na estrutura compositiva do relato como fórmula expresiva da literatura máis fonda. É dicir, cando lean o libro comprobarán como as fórmulas expresivas, as estratexias narrativas, de cada relato son diferentes do xa lido antes. Tamén aquí se nota que o volume é froito de un longo e madurecido e fondo proceso reflexivo tanto tematicamente falando como formalmente así mesmo. É dicir, non sexan enganad@s pola escasa paxinación do volume (115 páxinas) en contraste á longa extensión do romance. O que aquí achamos é un libro monotemático en canto a que en todos os relatos a guerra ten protagonismo, manifestado nas especificidades de cada unha delas e na individualidade de cada personaxe como símbolo da humanidade enteira, esa humanidade qiue se retorce e contorce no cerebro, na conciencia e no corazón de quen le con cada páxina que pasa, pois provoca emocións fortes e reflexións fondas a atrocidade descontrolada das múltiples guerras de que tod@s somos vítimas, tod@s, absolutamente todo@s, mesmo vostede que me está lendo. Non é unha tema novidoso nos enredos do autor, de feito e especialmente, un dos relatos lembra moito o anterior (2020) O paraíso dos inocentes.

                Días de intemperie é tamén un título no cal Riveiro Coello se amosa como un dos poucos mestres que a narrativa conta no uso do adxectivo. Non é cuestión menor, estamos a falar dunha das máximas dificultades que narrativa presenta a quen narra. Non é cuestión menor, estamos a falar da condición indispensábel (saber usar o adxectivo) para podermos cualificar como excelente unha autoría. No caso de Riveiro Coello, pouc@s parceir@s lle atopo, non sendo Manuel Rivas ou Darío X. Cabana (sempre lembrado) nos seus mellores traballos.

Agardo que fora suficientmente claro. Non queden a intemperie, collan o libro nas mans.

ASDO.: Xosé M. Eyré (membro da Asociación Galega da Crítica)

POLÉMICA NOVELA DE FICCIÓN REAL SOBRE O FASCISMO DOS HOMES BOS

Título: Quen non ten un avó fascista?

Autora: Inma López Silva

Editorial: Galaxia

Comezarei dicindo que este título, Quen non ten un avó fascista? provócame unha reacción traumática porque eu non tiven un avó fascista, eu non tiven un avó porque o mataron os fascistas polas costas, non tiven avó pola súa culpa. Opino que, lido así, sen máis información, o título branquea o fascismo, pois parece que sería normal ou habitual ter un avó fascista e a miña experiencia vital dime que non o é, nacín e crieime nun ambiente onde o fascismo non era para nada frecuente entre a miña veciñanza e familia, non coñezo a ninguén que tivera un avó fascista, así de simple, e así me é duro enfrontarme cun título que me interpela directamente (isto nunca pasou nos 34 anos que levo como crítico literario) e parece que lava a cara do fascismo. Disimulen esta intromisión do eu crítico, mais créoa necesaria.

                En poucas palabras, o enredo presenta unha voz narradora que navega no pasado na procura de saber quen foi realmente a persoa que foi o seu avó que foi alcalde fascista durante o franquismo. Seguramente non lles conterei máis nada do avó fascista, é preferíbel sempre que vostedes o lean. Si afondarei un pouco máis na voz narradora. Esta voz narradora ten a dupla función de relatar o presente, a actualidade cronolóxica, e tamén o pasado, a vida do seu avó fascista. Un avó que encarna o que podemos denominar “fascismo dos homes bos”, trátase dun home que neutraliza a ética e a moral, sacrificándoas pola conveniencia manterse dentro do fascismo franquista á hora de asegurar tanto a propia existencia como a da familia; é dicir: resulta que o seu avó foi fascista para que non o matara o fascismo.

                Continuemos con esa dupla función da voz narradora, un aspecto que tecnicamente falando resulta do máis interesante para o crítico. Nela conviven realidade e ficción. A realidade, por sinal, do relato da súa propia vida e da da súa parella, que mesmo se pode dicir que  en parte inclúe unha crónica de como foi nacendo e desenvolvéndose a novela. E a ficción porque esa voz narradora non é quen de contar a vida enteira do seu avó desde os poucos datos fidelizábeis que posúe da súa existencia…e polo tanto vese na obriga de ficcionalizar o que non coñecece. De xeito que o real, strictu sensu convive co real ficcionalizado ou, dito doutra maneira, coa ficcionalización do real que non se é quen de coñecer. Velaquí que, na moda da autoffción ou ficción real en que se inscribe esta nova novela de Inma López Silva, presenta un pacto lector extremadamente interesante para a análise crítica.

                A convivencia destas dúas facianas, na estratexia narrativa mentada, lese como algo normal e , por suposto, non é a primeira vez que na literatura sucede, porén, na práctica de como se presenta nesta novela, para quen le supón a creación de dous focos de interese temporarios, o do presente e o do pasado relatados. Porén eses dous focos, aínda que se pretende que convivan harmonicamente nun único enredo, a realidade é que existe un desequilibrio entre eles pois o do presente co pasar de páxinas vaise esvaecendo, e cando reaparece quen le bota de menos a súa ausencia anterior.

                Se alguén pode apelidar esta novela como “curiosa”, despois do dito resulta lóxico que o, como mínimo para o crítico, curiosa e fortemente individualizada na nosa actualidade literaria. Mais tamén é certo unha boa dose de curiosidade por parte de quen le, á vista do desequilibrio antes comentado e do feito de que a voz narradora tampouco vai atopar moitos datos sobre o avó fascista, o cal provoca a aparición da ficción como parte do real. E tamén axuda a explicar ese provocador título que a min me produce queimazón. Cando se le vese que é unha novela antifascista, non cabe dúbida de que o é, aínda que se debería ter algo máis de coidado coa posibilidade de quen le tome como simbólica a color azul de maneira equivocada, xa sabemos de que é símbolo a camisa a azul, isto acontece tanto no  remate como no inicio. Abondaría cunha soa vez, a do inicio, para que, despois de lido o título, quen le pense que é un símbolo cando en realidade non o é.

                Dentro da estratexia narrativa da novela cóntase o feito que esta aparece segmentada en capítulos que, agás o primeiro, teñen títulos referentes ao tempo do franquismo. “A España dos desdentados”, “Familia de toupas”, “Camisa azul”, “Guerrilleiros fuxidos”, “O silencio”, “Na retagarda non sobreviven os valentes”, títulos que, á luz da progresión no cocemento da vida do avó, que se conta de maneira direita dese a infancia, poñen color (des)humano a es tempo de miseria económica e moral que foi a ditadura. Aliás, a cousa que máis lle agradou ao crítico foi que a narración parta dun poema de Cunqueiro; nos tempos que corren non resulta nada habitual que as autorías evidencien ter en conta outras da nosa historia literaria; se cadra figura algunha apelación puntual, máis nada. Polo que Inma López Silva, nisto, demostra unha actitude moito de agradecer. Xa só por ler parte do poema de Cunqueiro (non de doado acceso) paga a pena mercar o libro.

Agora vostedes deciden.

ASDO.: Xosé M. Eyré (Membro da Asociación Galega da Crítica)

 CONTOS DO HUMANITARISMO PROBLEMÁTICO

Título: Tía Gorda e Tia Magrinha na guerra do Paraguai

Autor: José Eduardo Degrazia

Editorial: Bestiário

O conto é a fórmula narrativa máis antiga que existe; antes de que o vello Homero nolos puxese en escrito na Ilíada e a Odisea, é de supoñer con todos os vidos de certeza que a humanidade xa practicaba a arte do conto oral inclusive nos afastados tempos das cavernas, A súa presenza na Antigüidade Clásica Grega foi continuada en latín durante o imperio e mesmo despois. A Idade media tamén recolleu contos orais na escrita e tamén cotinuou a exercitar a fabulación de ficcións que, con máis ou menos convencemento, foron tirando do fío dunha tradición que sempre se mantivo por detrás da poesía e o teatro como expresión literaria. E así foron pasando as cousas, neste apertado resumo, até que a eclosión da contística en lingua inglesa (con E. A. Poe na cabeza) pareceu rescatalo para o primeiro plano do prestixio literario. Pareceu, pois aínda que se trate da estratexia narrativa máis complicada e que ofrece máis calidade, a narrativa breve segue vivindo á sombra do romance. Evidentemente, todo isto noutras linguas non europeas ou románicas, ten oura historia.

Porén, as liñas iniciais xustifícanse desde a praxe que José Eduardo Degrazia leva a cabo neste libro de contos, cuxo título enteiro é Tía Gorda e Tia Magrinha na guerra do Paraguai e outros contos de guerra, sonho, amores, onde o realismo presenta evocacións do conto contado, sobre todo na primeira parte das dúas con que conta o volume, do conto oral. O cal se percibe xa desde o mesmo título (os títulos, na obra de J.E. Degrazia sempre deben ser examinados non moita atención), que nos remite a dúas tipoloxías populares, a muller gorda e a muller magra, aquí familairizada mediante o diminutivo da segunda, o cal significa unha tentativa de aproximación ás personaxes, o cal tamén é indicio de cercanía co realismo, pois nada hai máis real que o que convive na mente de quen escribe, en forma de abstracción máis iso non merma a condición de que derivará en ficción direitamente emparentada co mundo real, é máis, diremos que está ao seu servizo. E así que hai veces en que o autor recorre ao conto contado, relatando contos que as personaxes contan entre elas, mais non sempre, noutros non sucede, non sucede mais ten a impresión de que estan falando para si como se lle estiveran contando algo a unha personaxe. Literariamente este é un dos grandes acertos, un dos grandes éxitos do  libro, pois quen le séntese intimamente acompañado mentres o narrador dá conta do duro vivir na fronteira, da vida fronteiriza que ten o río Uruguai como elemento de separación da Arxentina mais que tamén é camiño para trans-iteración de un lugar a outro e escenario de unha forma de vida particular que ten no contrabando miúdo  o seu motor, miúdo ou non tan miúdo, porén practicamente principal método de subsistencia nunha xeografía física que aínda sendo exuberante non deixa de ser dura, inclemente, hostil.

A xeografía (física, política, social e humana) é un dos aspectos a considerar neste volume de contos. Porén non imos afondar moito no tema posto que no parágrafo anterior xa esbozamos o suficiente como para ter unha unha idea. Si acrecentamos, por se  non foramos de todo precisos arriba, que esta se nos parece moito á dunha xente e dun lugar asimilábeis ao cabo do mundo, un fin do mundo que pode estar en calquera lugar, e  que aquí presenta unhas personaxes en continuo acto de resistencia vital, en continua loita pola vida fronte ao elementos e entre eses elementos non só está o factor da xeografía exhuberante mais hostil, tamén o comportamento humano, a interacción humana ten un rol importente, decisivo.

Porque onde queremos centrar estas liñas, como xa adiviñarán polo título que as antecede, é no humanitarismo problematizado, xa que aí atopamos algo “anovador” moitas veces para quen le, e que consiste xa non na presenza dos chamados anti-heroes no xénero noir ou pesquisador, non, o que aquí temos é a neutralización entre heroe e vilán, pois en todo ser humano, e nestes moi concretamente, conviven  e se manifestan tanto ocasións de “heroicidade” como de vilanía. Así de complexa é a humanidade e tampouco é tan frecuente que a literatura dea conta diso pois case sempre prefire personalizar a heroicidade nunha(s) personaxe(s) e a vilanía noutra(s), ese contraste é unha forma de presentar a problemática humana de xeito ben visíbel para quen le e está presente na literatura desde sempre, desde o mesmo arriba citado Homero. Tamén é certo que este humanitarismo problematizado, esta neutralización da que falamos, goza de antecedentes ben prestixiosos postos na pluma de Shakespeare (“ser ou on ser”), de Cervantes (quixotización de Sancho e sanchización do Quixote)ou os stevensionianos Jeckyl e Hyde, mais non é precisamente o máis habitual esta hibridación, por iso quixemos salientalo e convertelo no vértice das nosas palabras. E hai que dicir que José Eduardo Degrazia modaliza esta opción converténdoa en literatura que se eleva súa máis alta expresión. Un dos segredos fundamentais para isto é a configuración de personaxes dalgunha maneira familiarizados coa voz narradora (xa no mesmo título se observa), desta maneira aínda que os enredos sexan doutro tempo o volume que os contén mantense como algo do século XXI e non de finais do XIX ou principios do XX. O cal é outro mérito engadido para o autor, e non dos pequenos.

Até agora, as palabras deste comentário libresco foran dirixidas à primeira parte do volume. Porque hai outra, a segunda, mais curta, em que se podia percibir unha certa mudanza temática nos enredos. Mas, a nosso ver, destacan dous aspectos que teñen máis a ver coa forma do que co contido. A primeira é a adopción convicta da narrativa en terceira pessoa, o que non ocorreu na primeira, máis variada nas súas modalizacións. E a segunda é que, a pesar diso, quen le continúa a sentir, herdada, a familiaridade anterior, feito que fala con moita elocuencia da pericia demonstrada polo autor autor na narrativa de curtas distancias

Adquírano na casa editora (https://bestiario.com.br) e desfruten a lectura.

ASDO: Xosé M. Eyré (membro da Asociación Galega da Crítica)