ROMASANTA E O CORNIZÓ

Título: In articulo mortis

Autor: Luís Manuel García Mañá

Editorial: Galaxia

Quen lea esta última novela de Luís Manuel García Mañá, tendo en conta que a súa estrea narrativa foi con O lume de Santo Antón e que Romasanta é un dos seus temas predilectos, achará que, máis pronto  ou máis tarde, a temática da intoxicación polo consumo do cornizó, caruncho, cornello ou como queiran chamarlle e da vida do Sacaúntos Romasanta é lóxico que algunha vez coincidiran. Ben, pois aquí lles presento o resultado da coincidencia.

Non se trata dunha novela histórica, senón dunha novela sobre a Historia. Neste caso temos un xurista destinado nas Audiencia de Ourense, que antes foi cura e resultou expulsado do sacerdocio. Este home, desde que chega a Ourense séntese interesado polo expediente Romasanta e decide estudalo a fondo na tentativa de saber a razón pola cal Romasanta se declara culpábel de licantropía. E, sobre todo, puido algún axente externo provocarlle as alucinacións coas que Romasanta cría ser un lobo? É máis, puido ser o cornizó, ese axente externo que lle alteraba a conciencia de si mesmo? Boas peguntas. Non agarden que eu lles diga as respostas. Tampouco agarden que na novela se chegue a unha conclusión definitiva. O discurso está escrito como a presentación dunha hipótese en forma de novela.

Evidentemente, este é o principal foco tensional, explícito no progreso do estudo do xurista da Audiencia de Ourense. Porén hai máis e aquí entramos no capítulo das personaxes, solidamente construídas, desde o maxistrado a Ramona, a súa sogra, a Petela, que entra de criada na casa e rematará sendo a esposa do maxistrado, un amorío de vello con rapaza moi ben levado no discurso. Sobre todo porque Petela non é unha personaxe doada. Como tampouco é o de Ramona, muller de moito facer e menos dicir. No caso de Petela, muller que sempre sabe estar no seu sitio, seria e que ten o seu proxecto de vida moi claro, mais non é unha “muller fatal”, sabe encarar o seu destino con habelencia e é moderada nos seus comportamentos. Os dous focos están ben imbricados un noutro, e só quen chegue ao remate da novela saberá até que extremo isto é certo. Obviamente, estamos perante un dos logros narrativos da novela, que moito se agradece.

Mais non todo é positivo. Hai un momento, cando o carpinteiro e a nai visitan o maxistrado e Petela, que debería estar mellor redactado. Para obrar que perdoen o seu fillo, a nai do carpinteiro ofrécelles unha ducia de ovos que levaba “nunha bolsa”. Entón existían bolsas, mais sería conveniente especificar de que material está feita. Iso ademais de que os ovos normalmente levábanse no mandil, recollendo este polas beiras de abaixo para que non caera o que levaban nel. Mais os ovos tamén era moi do común transportalos en cestas, para que non bateran uns cos outros e se malograra algún.

Do resto, esta é unha novela que se le con agrado. Un discurso que sabe tirar de quen le até o remate. As razóns vímolas de expoñer.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

UNHA NOVELA NECESARIA

Título: Vémonos mañá

Autor: Xosé Monteagudo

Editorial: Xerais

Non queremos reincidir en que existen dous tipos de literatura; a de consumo inmediato, sen máis finalidade que entreter durante unhas horas, e a literatura que defende unha serie de ideais éticos, estéticos, morais e mesmo históricos. Deste segundo tipo temos en Vémonos mañá un excelente exemplo, pois pretende ser un discurso que sexa fiel representante dunha época: o franquismo, e como este rachou vidas. Antes era doado oír/ler “outra novela da Guerra Civiil/franquismo”. Nós sempre defendemos que nunca serán demasiadas. Nunca serán demasiadas que tapen o fedor dun franquismo miserábel e asasino. Moit@s de nós aínda o lembramos, mais a xeracións máis novas, que naceron xa na chamada “democracia”, necesitan todos os testemuños posíbeis, e cantos máis mellor, para facerse unha idea daquel tempo mísero, mesquiño, hipócrita, perverso e asasino. Se ademais engadimos que é tamén unha forma de loitar contra a censura franquista, que chega deica hoxe, mel nas filloas. No caso concreto de Bibiano (Fernández) Osorio-Tafall fíxase Xosé Monteagudo como un dos piares da súa novela. Non sei  se lles soará o nome. En todo caso teñan en conta que foi o cidadán español cun cargo máis alto dentro da ONU (subsecretario), e iso tendo en conta que partía de ter cargos de importancia na República, un exiliado que dententaba altas dotes intelectuais e políticas. E ao seu carón, o outro piar é a súa esposa Xosefina Arruti. De feito a novela, en boa parte, alterna as vidas de BIbiano e Xosefina, unha vez que o Golpe de Estado franquista os separou facendo imposíbel que o matrimonio se xuntara.

Deste xeito, mentres BIbiano (que ficara na zona leal á República) non deixa de progresar aínda no exilio, sempre leva unha vida desafogada, Xosefina pasa unha experiencia vital totalmente oposta. Primeiramente recluída no fogar familiar, pois BIbiano fora alcalde de Pontevedra no tempo da República, malvendendo todo o vendíbel para sacar a casa adiante, mercando ao fiado, aturando as continuas “visitas” dos “nacionais”, que rematarán incautando a biblioteca de Bibiano. E tendo que criar os fillos e a filla. E non só, pasou 18 meses no cárcere, dous anos de arresto domiciliario (parte deles cos fillos e filla tamén encerrados) e renacendo desde a penuria económica que lles causou o franquismo. Non quero, porén, adiantar demasiados pormenores do enredo. Mais o contraste entre o triunfador Bibiano e as estreiteces da vida de Xosefina resulta evidente, así como o seu carácter abnegado para sacar adiante a familia, mesmo xa sendo ela a única adulta, despois da morte da sogra.

O discurso combina moi ben datos históricos con fabulación. SI non é vero é ben trovato. Partindo de que se trata dunha novela realista, este dato é moi a ter en conta, toda vez que o realismo se está reinventado nestes tempos que vivimos. Obviamente tamén ten o seu de novela biográfica, tanto do triunfante Bibiano coma dunha Xosefina que reivindica as heroínas anónimas que con traballo, silencioso e abnegado, loitan contra as adversidades políticas, económicas e sociais, levando adiante un proxecto de familia sen pai, mais conseguindo dar estudos aos fillos e filla. Aquí leva o nome de Xosefina, mais nela personalízanse moitas outras mulleres bravas que en situacións similares de penuria económica e miserábel política que as fai dependentes do home para todo…logran saír adiante e pasar por riba de todas as adversidades.

Tamén hai que dicir que se trata dunha novela de amor, de amor triste. Porque se Xosefina sempre amou a BIbiano, amou sempre BIbiano a Xosefina?. Non lles vou dicir a resposta. Lean a novela, quizá a resposta estea nun malentendido, nunha ocultación.

Eis unha novela que é un testemuño tráxico do que nunca pode volver suceder, escrita e editada nun momento en que parece que se quere esquecer ese mundo miserabelmente tóxico do franquismo.

REVISIÓN FUTURISTA SÉCULO XXI

Título: Os electrões tabém devem ter alma

Autora: Marília Miranda Lopes

Editorial: Exclamação

Historicamente,  o futurismo foi a primeira vangarda a reflexionar sobre a estética e ética que deberían rexer o destino da humanidade. Hai disto cen anos e un pouco máis. Xa só por iso, cavilar obxectivamente sobre o que significou e sobre como sería hoxe, é unha oportunidade que non debemos deixar escapar. Pola contra, trátase dunha conxuntura non só oportuna temporariamente, senón dunha ocasión para revisarmos a actualidade en que vivimos e a súa proxección de futuro. O libro de poemas de Marília Miranda Lopes insírese nestes parámetros, polo cal é un poemario imprescindíbel.

Praticularmente acostumo desconfiar de poemarios que utilizan o  aliñamento que nos proporciona internet, xa que é unha maneira moi fácil de brincar coa forma plástica que o poema presenta na folla en branco. Aquí sucede, mais despois de ler o título do libro xa se nos advirte a orientación futurista do seu contido. Con ese punto de partida xa todo é diferente.

Unha observación neutra axiña indica que o grande fracaso do futurismo século XX estivo na exaltación da guerra, máxime defendendo  posturas fascistas, e o desprezo do contido humano na voráxine maquinista. Escribo en xeral, porque cada país, cada cultura ten o seu propio futurismo ou manifestacións futuristas. Non é este o caso de Marília Miranda Lopes que parte dunha visión desasosegada da realidade que preconizaba o futurismo século XX, unha realidade viciada, caótica, de metal e corazón fríos, ordenada para a opresión da xente e o beneficio duns poucos. O único que parece salvarse deste capitalismo son as partúculas pequenas, minúsculas, ás veces opostas. É dicir, pártese da crítica á sociedade capitalista que nos trouxo o futurismo século XX. Pártese de aí, despois usará algunhas características do futurismo século XX para encher de beleza os seus poemas.

Xa falamos do uso do aliñamento que fornece internet, mais non é só un simple recurso para dar forma ao poema, aquí tamén axuda a crear ritmo poético, por iso é algo de se esperar, totalmente lóxico. Ese é un primeiro recurso, porén hai máis, bastantes máis, algúns pouco coñecidos, como o feito de non obedecer as normas no que se refire ao uso dos signos de puntuación, neste caso iso contémplase no uso de interrogacións e exclamacións Escrita como fenómeno gráfico, ruptura da métrica. Tamén se aproveita o uso de barbarismo (anglicismos, galicismos…mesmo latinismos). Outras características temáticas, como a forza, a velocidade, mesmo a enerxía, parecen cousas dun mundo pasado, claro van alá máis de cen anos; as cidades son xeometrías artificiais colocadas no medio da natureza, ao seu abrigo non medra nada bo, cansos estamos xa da axitación e o dinamismo que tanto admiraba o futurismo século XX, todo iso hoxe é estrés, nerviosismo, ansiedade, angustia. Pola contra, aquí, en lugar do dinamismo a proposta é a de reflexionar.

En canto á temática aí temos o que nos deixou o futurismo xéculo XX, tanto no pasado como no presente. Unha avaliación súa, mesmo parcial, é inevitábel, tanto a nivel individual como colectivo. Entón velaí temos a pobreza, a soidade, o absurdo, o amor sen garantía, a demencia do cotián, a vida sen pracer, os pesadelos, as feridas da vida, o declinio social e político, a alienación, a angustia polo paso do tempo, o fracaso vital, a impotencia do Creador, a inxustiza, (contra) as guerras e os oprimidos, o armamento…por sinal, van percorrendo cada unha das partes que o libro contén, onde atopamos tamén unha confrontación entre futurismo vello e novo futurismo, a locomotiva (locomotora) e a velocidade que tira as ilusións. Loxicamente, nun poemario tan extenso tamén hai lugar para o amor como posíbel resistencia a esta situación que confunde á xente, mais o amor non evita as chagas, mesmo xera sufrimento ou tormento, nestas condicións tamén conta cun capítulo onde a familia é posíbel refuxio (“o spin da captura). Como proposta de futuro, como desideratum tamén temos un poema, o antepenúltimo, onde apela a un futuro novo que nos salve de todo este frío (palabra temática moi repetida no poemario) que nos agarra para non nos largar), posteriormente vólvese criticar  a velocidade como solución, reafirma a crenza nos electrões e computadoras mais finalmente son os sons da natureza o único que realmente conmove.

Agora é o momento de reflexionar sobre o propio título. Por unha parte pódese entender como un desexo, mesmo unha imperiosa necesidade. E por outra tamén se pode entender dentro do posibilismo. Se cadra hai que alternar as dúas visións.

Para remate, velaí teñen un libro único. O futurismo ten sido criticado moitas veces. Mais, desde a poesía como arma xa non é o mesmo. Rara avis dunha beleza incontestábel, na que reflexión, sentimento e beleza poética camiñan de mans dadas.

Marília Miranda Lopes escribiu un poemario para abrir camiños, sobre a posibilidade dun futurismo humanista, antropocentrista, pois esquece iso é un dos grandes erros do futurismo do pasado.

ASDO: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

EFECTO E VIRTUDES

Título: Piñeiro, o aviador, e os Sr. Verne

Autor: Xavier Lorenzo Tomé

Editorial: Positivas

Seguindo na moda da ficción realista, a novela que hoxe imos comentar, representa unha aposta polo realismo  con algunha achega do que se vén chamando autoficción e do que tanto se vén falando. Por sinal: a cuestión de se excesivo realismo autoficcionista como narración de acontecementos persoais non estará matando a ficción…segue aí. Pois ben, esta novela de Xavier Lorenzo Tomé parece e é unha clara resposta a ese dilema. Dito con outras palabras, o  autor escribe unha novela realista botando man dun recurso moi propio da autoficción (mais non exclusivo, tamén na narrativa histórica aparece) como é inserir fotografías no discurso. É coma se o autor quixese explorar até que punto se pode chegar ficcionando acontecementos reais (mais non propios da narradora) e en que medida o recurso da autoficción pode axudar. Evidentemente, eu non lles vou dicir a resposta porque sería de adiantar o remate da novela. Quen lea debe preocuparse de buscar esa resposta por si mesm@. Xa lles anuncio que non é unha resposta mala e atopar.

De primeiras podemos dicir que Xavier Lorenzo Tomé reivindica a figura dun dos pioneiros da aviación galega, Xosé Piñeiro.  Xa só por iso, por esa reivindicación, o libro merece lectura atenta, á marxe de calquera outra circunstancia.

El, as súas aventuras e aconteceres como piloto dun Bleriot de 50 cv, son o centro da novela. O Sr. Verne é en realidade o fillo de Jules Verne e o discurso, desde xa o título, plantexa un posíbel encontro entre os dous. Mais, que poden ter en común un escritor e editor cun pioneiro da aviación na Galiza? Outra pregunta que non lles podo/quero responder mais si é ben importante que non me esqueza nesta crónica libresca, tamén ten que ver co remate. O que si podo dicir é que o Sr. Verne é un convidado a este discurso reivindicativo do aviador Xosé Piñeiro. Non se trata dunha biografía ao uso senón que se centra nos anos como aviador de Piñeiro, anos antes da Primeira Grande Guerra.

Para contar esta historia, o autor crea unha narradora omnisciente (mais que sabe moi ben o que que non pode/debe contar e cando) que trata de empregar un estilo próximo ao solemne, como merece a figura central da novela, sen desbotar certo desenfado, para que a lectura sexa máis amena, que aparece de cando en vez. Esta conxunción non é doada de conseguir, e así debemos dicilo. Como tamén hai que deixar claro que esa narradora é o principal defecto da novela, pois impide que as personaxes se manifesten por si mesmas e desta maneira o enredo se manifeste con máis vivacidade, poren sempre está aí o filtro narratatorial para contar, e de paso impide que as personaxes se manifesten en por si.

Do resto cabe dicir que o autor é ben atencioso á hora de reproducir o ambiente social e humano da época, pormenor moi importante nunha narración histórica que  se prece e, como van alá máis de cen anos dos acontecementos relatados non cabe outra que definir a novela, definitivamente por completo, como unha novela  realista histórica.

Iso si, o discurso merecería unha revisión final máis demorada e eficiente que, polo menos, evitase certos castelanismos que aquí aparecen.

ASDO.: Xosé M. Eyré (membro da Asociación Galega da Crítica)                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

OS  MISTERIOS DO AZUL

Título: Que farei con este azul que me beija

Autora: Lídia Borges

Editorial: Poética Ediçoes

Pórtico de entrada: cando lin este poemário por primeira vez, gustei ben del; cando lin por segunda vez aínda me gustou máis; cando o lin por terceira vez non paraba de follear no libro, adiante a atrás. Polo tanto cheguei á conclusión de que é un libro de poemas inusitado, absolutamente singular.

Imos agora coas  razóns. Non sen avisar antes que cada un dos poemas responde á pregunta feita no título. Pódese interpretar como pregunta e tamén como mensaxe incompleta, en cuxo caso se completaría (mellor con hipérbato interposto) con cada un dos títulos. Non sen reparar antes de que se trata da cor azul; é dicir: non  é unha cor de significado extremo, como branco e negro, como o mesmo vermello, nin entra en ningunha relación de antonimia complementar. Mais tampouco é unha cor neutra, pois pode asimilarse ao ceo e ao mar; e isto  debe ser levado en conta sempre pois trátase dunha cor enormemente significativa dentro dos procesos mentais de cada persoa.

A primeira resposta, o primeiro misterio, a primeira complementación é “Un poema”. Por que un poema é xerado desde a cor azul? Pois ben puidera ser pola cor azul da tinta do instrumento con que se escribe. Ben puidera. Porén o máis probábel e que o poema sexa unha prioridade na vida da autora, e, polo tanto algo de primeira necesidade. Parécenos a hipótese máis probábel porque todo o capítulo é unha enorme poética. Todos os poemas teñen que ver co misterio da poesía: que é a poesía? As respostas son múltiples, ningunha chega a convencer totalmente á autora. E van desde a concepción do verso (palabra) como unidade para formar o poema, o poema que é luz até a confirmación final de que un poema non toca o corazón como unha flor. Por que sucede isto. Interpretamos que a razón é que a vida ofrece múltiples faces, e para cada unha un tipo de poema. Desde a poesía como farol na noite, á vida como naufraxio (onde o poema se salva), mais tamén ten que enfrontar a desolación e as palabras que non deixan de ser fulgor entre tanta cinza. Mais, como se di na entrada do poemario: “As palavras escritas/servem sobretudo/para retardar/os esquecimentos”. E na introdución a este primeiro capíulo (“Um poema”): “Imprescindível ter existido antes um som/uma imagem, unha utopía”. Do que se deduce que a poesía é sempre unha resposta á vida.

O segundo capítulo, o segundo misterio é “Uma casa” no que parece unha evolución lóxica, pois o poema tamén é tido moitas veces como un hábitat de abrigo para quen poetiza, pois é o lugar onde se expresa, pois é o lugar onde expresa o máis fondo de seu sentir e/ou pensar. E a verdade é que a esta lectura continuísta, evolutiva, dán pé os propios poemas, pois aínda que se comece falando de libros, pola metade do capítulo prodúcese esa identificación entre casa e poema. Este capítulo vai iniciado por: “As palavras/vestem-se de pasado/para tecer o porvir/com os fios entrelaçados/das lembranças”. E si, a memoria, as lembranzas, van ser moi importantes para loitar contra o abandono, o esquezo, contra a soidade, contra o mortífero pasar do tempo. Neste novo contexto a palabra ten un valor especial, o valor da intanxibilidade, o valor dun niño, da tenrura, da beleza, da liberdade. A beleza da poesía chega eclipsar o acontecer propio da vida da persoa. E todo isto cabe no libro, ese silencio que vive.

O terceiro capítulo, “Uma estrada”, facilmente esperado na evolución temática do poemario, iníciano estas palabras: “A Felicidade/tem pálpebras dormentes/ e cegas visões”. Volve ter na palabra  o seu eixo rotativo. Xa o primeiro poema identifica estrada, poema e lembranza nun contexto doloroso, adoentado. A estrada, como infraestrutura de comunicación é algo que comunica dous puntos distantes, neste caso a pasado e o futuro; e o poema concíbese como instrumento para esa comunicación, mais os poemas estrada teñen moitas dificultades á hora de loitar contra a inquietude, contra o desamparo, a menos que acudan ao texto as persoas amadas, entón o poema vólvese pole, mesmo primavera.

O cuarto misterio, o cuarto capítulo, “Uma jangada” preséntase con estas palabras: “Ousará o encarcerado/criar o azul não sendo ave”? En extensión é  o máis grande. Hai razóns para iso mais antes non debemos deixar de comentar que, se antes a estrada era un camiño, unha vía de comunicación, agora atopamos un medio de comunicación: a jangada. Que como tal jangada fai presupor un río ou unha masa de auga grande onde desprazarse, como o mar que reaparecerá nun poema. E o desprazamento, se é en río equivale a ter tres horizontes, os dous das ribeiras entre as que navega, e o descoñecido que sempre está na fronte. Por iso é o capítulo, o misterio máis extenso, pois é moita a problemática a que atender, desde os impostos que hai que pagar pa vivir, á loucura, o amor, as metáforas, a necesidade poética de desaprender e inventar novos rumbos, a vida como vacío, a imposibilidade de incomprensión perfecta da poesía, e a poesía, a palabra seguen sendo o centro desta primeira parte; despois xa veñen a poesía e a vellez, o tempo, a esperanza, a permeabilidade da poesía, o que se perde e o que se salva do paso do tempo, a melodia do verso, para finalizar coas palabras que hai dentro das palabras. Mais non esquezamos que as palabras de presentación aludían a un cárcere. Un cárcere que, se levamos conta do que ven a continuación, é a propia vida.

Eis un libro de poemas que presenta unha autora, Lídia Borges, de nome real Olivia María Barbosa Guimarães Marques, como unha das voces máis interesantes da actual poesía portuguesa. Unha poeta madura, en plenitude, moi preocupada polo misterio que é a poesía, que nos deixa un poemario tematicamente máis evolutivo que recorrente (recorrentes son as estacións do ano), un poemario tan sólido e rico que convida ao frenesí de múltiples lecturas.

Poden ler máis poesías súas no blog Searas de versos, que a autora mantén. Moi recoméndábel..

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

FLUXO DE CONCIENCIA ILUSTRADO

Título: A historia de Sara

Autorías: Francisco Castro e Luz Beloso (ilustracións)

Editorial: Galaxia

Xa lles adianto que non penso faceer distinción entre fluxo de conciencia e monólogo interior, porque a finalidade é a mesma, describir o proceso de constitución interna dunha personaxe. Aínda que o monólogo interior adoita utilizar feitos ou acontecementos previos á narración, e iso ben podemos constatalo aquí, o certo é que non existen no discurso datacións anteriores a este senón sucesos que encadeados forman un único enredo. Ademais, a protagonista é unha nena, o cal axuda a que desaparezan do discurso as referencias temporais e sexan substituídas polas causas. A este respecto cómpre indicar que Francisco Castro demostra aquí unha grande pericia no uso desde recurso literario.

                En canto ao enredo en si, está orientado a responder a unha pregunta: porque razón non fala Sara?, que misterio agacha o seu silencio? Visto o enredo desde fóra, unha vez rematada a lectura aparécesenos que o culpábel é o que ten que ser e se foi insinuando nas súas actitudes durante o discurso. Porén, mentres se está ler, quen le só pensa en como funciona o fluxo de conciencia de Sara, está presentado de tal xeito coma se fora un imán que succiona a lectura e quen le só atenda ao desenvolvemento dos feitos que o fluxo de conciencia de Sara nos presenta. Sara é unha rapaza, dotada de Altas Capacidades, que non fala con ninguén agás co fantasma ou espectro do seu pai e despois cunha amiga coa que empatiza rapidamente. Tamén é filla dun matrimonio frustrado, o cal achega un plus de versemellanza ao discurso, pois quen le ten a intuición ou certidume de que na soiciedade de hoxe esta é a realidade máis común. E, do enredo non imos dicir máis nada.

Agora é o momento de falar das ilustracións. Trátase dun álbum ilustrado, cada páxina ten a súa ilustración. Nelas, a cabeza das personaxes, sobre todo a de Sara, adoita presentarse sobredimensionada, non moito, o suficiente como para que quen ten o libro nas mans se decate do pormenor. Iso non acontece cando na ilustración aparece o pai, obxectos ou partes da anatomía. Tamén hai unha personaxe da que nunca vemos a cabeza, tampouco direi cal é, pois ten a súa importancia que quen le o identifique. As ilustracións son, a xuízo de quen isto escribe, especialmente fermosas, e, nelas, salienta, especialmente tamén, a representación do pai morto de Sara, a través dun recurso moi simple mais tamén moi efectivo. E complementan moi axeitadamente o texto, mesmo se pode dicir que simbolicamente, pois o pormenor mencionado das cabezas, pode ter ese valor nun discurso que trata dos abusos sexuais a menores.

O libro está composto e deseñado para a lectura nunha única sesión, dunha sentada, pois interesa desde as primeiras palabras deica a solución final. Nisto, na dosificación da información tamén demostra grande mestría, Francisco Castro, e non é aspecto menor senón dos fundamentais neste tipo de libros. E, se o enredo se mete dentro da cabeza de quen le con tanta forza, o mesmo se debe dicir das ilustracións de Luz Beloso, que, xa o dixemos, inquietan a quen le desde o inicio até o remate.

Queren vostedes unha lectura desas que deixan a un cheo e se fan nunha, ou pouquísmas, sesións lectoras? Pois este é o seu título

Queren vostedes un álbum ilustrado onde se demostre o alto nivel da ilustración galega? Pois este é o seu título.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

O LUGAR ONDE ESTIVEN

Título: O lugar onde estou

Autor: Vicente Araguas

Editorial: Galaxia

Escribir crítica literaria sobre un libro de relatos supón sempre un compromiso non sempre doado de resolver. Ou un fala do conxunto e relatos ou os debulla un por un (sempre procurando fuxir do spoiler). Neste caso do libro de Vicente Araguas, sendo 22 relatos, a segunda opción levaríanos a que esta crónica libresca fose desproporcionadamente grande; e no primeiro obriga a un exercicio de síntese certamente grande. Nós escollemos a segunda posibilidade. Desa maneira enténdese mellor o título que puxemos a estas liñas, porque se cada relato supón un punto de destino narratatorial tamén é certo que deles marca tamén o lugar de onde parte o narrador. O lugar onde estivo, pois este evoluciona segundo se van pasando as follas, e dá unha imaxe, máis xeral e tamén máis concreta, do punto de partida narrador.

No caso concreto do libro do que estamos a falar, O lugar onde estou, prséntasenos un narrador que con moito desenfado e tamén moito saber contar nos vai ir relatando os diferentes enredos que compoñen o volume, que tanto poden representar unha pasaxe significativa no conxunto dunha(s) vida(s) como, a partir del dar conta des(s) vida(s). Sempre, como dicimos, facendo gala dunha praxe narrativa moi salientábel. Ou o que é o mesmo, quen le sábese acompañado en todo momento dun narrador moi experiente que quere deixar o mellor de si en cada páxina. Ademais amosando un desenfado, se queren tamén humor, que habelo  haino, que non conduce á banalazización do tema e enredo tratados senón que inclusive pode supoñer unha firme actitude de compromiso. Deste xeito, quen lea o libro pode estar segur@ de sentirse acompañado por un narrador ou narradora que con moita atención e vagar irá dando conta dos sucesivos enredos que se van ir presentado.

Na miña opinión isto é o máis definitorio que achamos neste volume de relatos, nunca excesivamente longos, sempre coa distancia exacta que determina un narrador ou narradora competente e áxil, pois sabe dotar a cada enredo dunha axilidade narrativa que non discute co contar vagaroso e desenfadado. O cal debemos considerar como o lugar de partida, ou un dos lugares de partida, desde o cal se nos vai narrar o conxunto do libro, conxunto que se vai ver caracterizado por ese punto de partida en cada relato, incluída algunha distopía que podería representar un grande obstáculo para o ton que xeneraliza o volume e do cal xa demos conta.

Este contar para a xente, este contar para que a xente o pase ben lendo, tamén ten o seu lado menos positivo, un tributo que se paga e non era necesario, mais parece que o ton desenfadado abriu as cancelas á aparición duns castelanismos con moi mala xustificación ou, simplemente, con ningunha. Aínda que no texto do relato hai un esforzo por xustificalo, refírome ao relato “Culo redondo”, a verdade é que non acaba de convencerme. E outro caso, absolutamente inxustificábel é o de “Briyí Bardó”, pois a lectura sería exactamente a mesma con “Brillí”. Menciono estes dous casos como os maís aparentes, emporiso no son os únicos.

Salvando esta carencia que vimos de comentar, do resto aí teñen un libro de relatos de lectura agradábel, desas que reconfortan, que ademais non esixe continuidade nas sesións lectoras, poden pousalo cando queiran e retomalo cando lles apeteza, na seguranza de que van atopar un contar fluído e desenfadado.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asociación Galega da Crítica)

VIRTUDES E FRAQUEZAS DO HOMO SAPIENS

Títuo: A mona de Schrödinger

Autor: Uxío Larvós

Editorial: Baía Edicións

A literatura, sobre todo a narrativa, sempre é un experimento sociolóxico cifrado nas palabras que conforman o enredo, en maior ou en menor medida e aínda que esteamos a falar de literatura de xénero. Esta novela de Uxío Larvós, vén demostralo outra vez. Partindo do concepto de transmigración a outros corpos, a unha bonoba (@s mon@s que máis se parecen a nós) falecida non se lle pode proporcionar o corpo doutra, como moito dunha especie similar e a que máis se lle parece (nun 98,4%) é a do homo sapiens sapiens. Acepta esta transmigración confiando en que ese 1,6% non vai supoñer grande diferenza, e equivócase. Acéptao malia ser unha bonoba agora circunscrita a o corpo dun homo  sapiens sapiens masculino. Ben, unamos a isto que segundo a física cuántica un electrón é unha partícula que pode estar simultaneamente en dous sitios á vez. Para demostralo aí está o paradoxo de Schrödinger, que consiste en, nunha caixa opaca, poñer nun canto un saquiño de electróns, un martelo conectado a un sensor de luz que rompería o  saco de activarse, e un rato tamén por alí; se se abre a caixa e o martelo activa os electróns, como estes poden estar en dous sitios á vez, o gato podería estar vivo e morto á vez.

Este é o punto de partida desde o cal Uxío Larvós nos vai contar o enredo da bonoba que agora está no corpo de Suso, e cuxa identidade asume. E faino en primeira persoa, coma unha especie de diario ou caderno de campaña, desde a voz da bonoba, que nos contará todo desde un espírito desenfadado e crítico á vez, a partir do diálogo que establece con quen le. Sen dúbida, este equlibrio narrador é o grande achado de Uxío Larvós nesta súa primeira novela. A quen le créalle un clima de confidencia no que se sente moi á vontade, e a partir do cal se poñen en solfa as contradicións e fraquezas do ser homo sapiens sapiens. Tamén algunha virtude. Porén é importate que se diga que este Suso receptor é un adolescente na beira da maioría de idade, mais suxeito a situacións de bullyng ou acoso escolar que trata de evitar como pode. Unha situación que se agrava ao pertencer el ao mundo rural de que tanto se burlan e abusan os urbanitas. Larvós non sitúa temporalmente o enredo, de xeito que esta contraposición (Versache, os urbanitas, e Ver Sacho os do mundo rural) é o único indicio de que dispoñemos para a localización temporaria; o cal importa ben pouco porque ese confrontamento dáse desde sempre e non ten visos de rematar.

Xa aquí, cómpre dicir que a situación persoal de Suso dá ao enredo un aquel de novela de formación que vai ser quen dirixa en adiante o relato. Non se entra de cheo no conflito xenérico (bonoba en corpo de humano masculino) mais si no do acoso escolar e no abuso urbanita sobre o rural. Todo porque Suso-bonoba e Xenaro (os dous membros de familias “desestruturadas” nas cales o alcohol condiciona a vida) descobren un tipo de píntega en perigo de extinción, xusto no lugar onde unha empresa urbanita deposita os entullos e sobrantes das súas obras sen miramento ningún. Isto vai operar que Xenaro se transforme e pase a actuar como unha persoa responsábel, tomando mesmo a iniciativa á hora de vingarse de Versache e o construtor en cuestión. Ben, en realidade trátase dunha píntega en extinción e tamén dunha caste de fentos que corre a mesma sorte.

O que sería mellorábel é a fraseoloxía, ás veces calco semántico do castelán, mais non deixa de ser un indicio de como se atopa hoxe a nosa narrativa. Porque, do resto, esta é unha novela que se le con agrado crítrico. Con agrado desde ese desenfado humorístico con que nos é contado o enredo. E crítico porque esa mesma voz evidencia  as fraquezas e contradicións dos sapiens-spiens.

ASDO.: Xosé M. Eyré

(membro da Asocición Galega da Crítica)

Título: Barroco

Autora: Antía Otero

Editorial: Apiario

Penso que existe, no común da xente, unha idea equivocada e inxusta do que significou o movemento barroquista na Historia da Arte e tamén na Historia da Literatura. É escoitar a palabra “barroco” e pensar no floreo caprichoso, ás veces supérfluo, como un tor de force a ver quen era capaz da ornamentación máis efectista aínda caendo na esaxeración. É así. É inxusto mais tamén lóxico. Lóxico porque esa exuberancia formal era unha forma de combater tanto o Renacentismo como o Clasicismo, era tal o afán para deixar atrás estes idearios que, certamente, se caeu no esaxero, niso do floreo polo floreo. Mais, ao seu carón, tamén é certo, e isto é moi importante para o que imos dicir, que se focalizaron escenas familiares, do cotián e tamén se cultivou o subxectivismo como fonte desa ornamentación recargada. Tamén é certo que existe a dualidade “barroco” para o movemento artístico puro e “barroquismo” para o que ten que ver co esaxero ornamental.

O Barroco de Antía Otero sitúase nesa querenza rupturista co clasiciamo e mesmo co racionalismo. En si, o poemario combina influencias pictóticas e musicais. Musicais porque xa de inicio o primeiro poema se titula “Obertura” e despois virá unha sinfonía de títulos que maiormente lembran a pintura, como as naturezas mortas, écfrase, vanitas, etc. Un momento crucial é o “Petimento” onde o pensamento abstracto remata por reconducir a voz poética á realidade do cotián. Posteriomente chega a primeira natureza morta (son 3) onde se caracteriza arte poética como efémera, volátil, “segmentos de dor e confianza”, “austeridade ingrávida”. O uso da palabra “austeridade” neste contexto barroco ten moita importancia porque se o barroco significa unha ruptura, a austeridade tamén dá entrada á ruptura dentro da ruptura. Por sinal, todas as escenas/estampas familiares que suceden representan unha escisión da poesía que se fixa nos momentos sublimes da existencia. Con toda razón, pois eses momentos familiares poden representar precisamente o sublime, pode que o sublime o  atopemos a carón de nós mesmos e non en quintaesencias e elucubracións que non empre están ao noso alcance vivencial. Despois virán temáticas dos ausentes, da eternidade e da importancia do  olor como rastro do que foi. E resulta significativo que as dúas “Apoteose” representen dúas escenas familiares. Que van seguidas de nove “Paisaxe histórica” que nos levan por diferentes escenarios, desde a nenez á idade adulta, desde a infancia ao solpor, volve reivindicar a estética do cotián a carón da mitiloxía clásica grega, mais todo ten a súa decadencia, mesmo nese sentimento de morriña de que nunca quixemos tanto aquilo que non coñecemos.

            A voz poética inclusive se esforza en pintarnos con palabras cadros barrocos, mais, quéirase ou non, sempre a “actualidade” ou “realidade” remata por re-aparecer outra volta. O familiar, malia os seus misterios, que sempre os hai, cabe dentro do  positivo, como moito dentro do conflito non traumático. No entanto a realidade xa é outra cousa. Na “Éxtase II” conclúese:

vimos dun territorio devastado que miramos arder

mentres poetizabamos o lume

Mellor definición do que sucede, hoxe por hoxe, nas letras galegas, imposíbel. Velaí o vértice da ruptura, o camiño que non podemos volver percorrer por inútil e pernicioso. Oxalá que este poemario rupturista, deste poemario que preconiza a ruptura como forma de resitencia, de existencia, remate como o seu derradeiro verso “a onda expansiva dun río”.

Antía Otero déixanos, neste Barroco, o aviso de que ollemos máis ao noso carón, o cotián, de que teñamos a suficiente decisión para rachar coa devastación que nos consome. E quen avisa…

ASDO.: Xosé M. Eyré  (membro da Asociaión Galega da Crítica)

EXPERIENCIA GOZOSA

Título: Nada do outro mundo

Autor: Ramón Caride Ogando

Editorial Aira

Autorías que se decidan a dar nova vida a publicacións de difícil acceso son doadas de atopar en calquera xénero. Autorías que se decidan a facer unha autoantoloxía de relatos breves xa son fabas moi contadas, e se aínda por riba esa autoría conta co prestixio e dilatada obra de Ramón Caride, faremos ben en non perder o tempo. Iso, en si, xa é unha grande noticia, no entanto, ademais incide directamente niso que se vén chamando autoficción, ficción realista ou como vostedes queiran.

Nada do outro mundo presenta quince relatos que resumen a experiencia de Ramón Caride na distancia curta, desde o iniciático Os ollos da noite (1990), até “Dark dentro”, relato inédito co que se pecha o volume. Polo medio hai discursos extractos de Crónica de sucesos (1993, que no corpo do libro e no índice ten títulos distintos), Lumefrío (1994), Fendas no tempo (1995), Negros espellos (2001), Boca da noite (2003), Dedre (2004), Exogamia 0.3 (2011), Endogamia 0.2 (2013), Flash-Black (2014), Liquidación de existencias (2016), Singamia 1.1 (2019), Historias (in)certas (2020) e A velocidade crítica (2021), ademais do inédito xa mentado. É dicir, supón un percorrido histórico-evolutivo pola obra dun dos máis senlleiros relatistas galegos como é Ramón Caride, os seus títulos de ralatos nunca pasan despercibidos e sempre contan e contaron con bo suceso lector e crítico. Cómpre sinalar a inclusión nesta autoantoloxía para adultos da triloxía “Aktual” (Exogamia, Endogamia e Singamia) que inicialmente foi édita en colección infanto-xuvenil e que nós xa avisaramos no seu momento que presentaban unha lectura adulta moi necesaria. Pois ben, pasado o tempo, esta triloxía non perdeu absolutamente ningunha actualidade e seguen sendo lecturas imprescindíbeis. Só fica fóra desta autoantoloxía Escáner, de 2002.

A este respecto premítasenos un alto no camiño. Desde ben cedo Caride foi tido como o introductor da ficción científica na narrativa galega (xa había antecedentes, aínda que non con tanta calidade e decisión) desde Soños eléctricos (1992, Premio Blanco Amor), sona que despois se incrementaría coa saga de Said e Sheila. A ficción científica supón presentarnos/avisarnos dun futuro que aínda non existe mais que quen le pode prever dalgunha maneira máis ou menos clara. Pois ben, na triloxía “Aktual”, Caride é quen de presentarnos o presente, o que é, como se fora unha distopía que dea para imaxinar un futuro posíbel, de aí o abalo na conciencia lectora, e de aí tamén que esta triloxía sexa unha das máis interesantes que se teñen publicado en galego. A correlación pasado-presente-futuro, sempre movediza, Ramón Caride ten a habilidade de facela extremadamente fluída entre os seus membros, e en calquera dirección.

Os relatos, desde os cales se pode seguir a evolución narrativa de Ramón Caride ( e estamos falando dun dos mellores narradores en galego) desde os comezos deica a actualidade, pois o relato que pon cabo ao volume ten un enredo que conecta directamente coa pandemia da coviv-19 que tanto nos influíu mental e fisicamente. Alén diso, cada relato vai seguido dun comentario do alter-ego de Caride: Darío Gancedo, músico para o cal se fabula unha biografía con fotografía incluída: Os comentarios de Darío Gancedo, ninguén coñece mellor o autor que este músico, deslócannos para unha atmosfera que se axeita ao desenfado, onde caben mesmo a retranca e o humor dunha conversa que cando se produce entra nos parámetros da oralidade e o cotián, polo que a lectura gaña en entretemento, por se non fora pouca a dos relatos, e dálle ao conxunto un ar de antoloxía novelada que é moi de agradecer.

Agora, volvamos á autoficción, porque, como vimos, o libro insírese claramente nesa moda ou tradición. Se Ramón Caride opta pola fabulación, e con excelente resultado, en lugar dunha exposición realista ou naturalista da súa evolución temática e formal, está tomando parte activa nesta polémica e, na nosa opinión, esvarar cara ao realismo puro non faría máis literario o volume, máis ben, pola contra, este sería menor. Dunha maneira ou  doutra, o que finalmente importa é a verosemellanza, e non cabe dúbida de que esta pode ser máis grande e plausíbel na fabulación que na exposición documentalista, burócrata ou secretarista do acontecido.

En conclusión, a reprodución do real é necesaria mais non nos fai máis ricos. A riqueza literaria é patrimonio da fabulación, con maior ou menor baseamento no real. Caride demóstrao, porque do contrario non poderían existir todas as distopías ás que é tan afecto.

O título, Nada do outro mundo, explícase porque é un autoantoloxía, mais si é unha experiencia ben gozosa a súa lectura.

ASDO.: Xosé M. Eyré